Bir önceki makalemde tamamını verdiğim, bana gelmiş iletide şöyle bir tümce de vardı :
“Mitokondriler ayrıca anormal, yani kanserli hücrelerin kendi kendini imha etmesi olarak nitelenen apoptosis adlı süreci de tetikleyebiliyorlar.”
Bu deyişi incelersek, apoptosis adını verdiğimiz sürecin mitocondria’larca kanserli hücrelerde başlatıldığı sonucuna varırız.
Oysa apoptosis süreci bundan çok farklı olarak gelişmektedir.
Herşeyden önce apoptosis’in patolojik değil, ama fizyolojik bir olay olduğunu bilmek gerekir. Bu yönüyle nekroz’dan ayrılır. Çok seyrek olarak patalojik sonuçlar verebilir.
Sıklıkla programlı hücre ölümüne eşdeğer olarak kabul edilen apoptozis, çok hücreli organizmaların genetic şifrelerinde bulunan “hücre intiharı” ya da “hücre sakrifikasyonu = kurban edilmesi” programlarının gelişimsel ya da çevresel uyarımlarla etkinleşmesi sonucu ortaya çıkan, gelişim ile farklılaşma sırasında organ yapısı ile işlevlerinin etkin değişimini sağlayan fizyolojik hücre ölümü olarak tanımlanmaktadır.
Bir başka deyişle, hücrelerin, toplumun geri kalanının iyiliği gerektirdiğinde kalıtımsal olarak kendilerinde varolan intihar (ya da sakrifikasyon = kurban edilme) programını devreye sokarak programlı bir biçimde, çevreye hiç zarar vermeden yaşamlarını yitirmelerine denir. Yunanca’da “ağaçların yapraklarını dökmesi” anlamına gelen apoptozis, ilk kez biyomedikal literatürde 1972 yılında j.F.R.Kerr tarafından “mitozun karşıt anlamı” olarak kullanılmıştır
Apoptozis sırasında hücre büzüşür, 1 saatten kısa bir sürede hacminin %30’nu kaybeder. Mitokondriyum yapısal olarak sağlamdır, ancak burada asıl yıkıma uğrayan hedef organel, hücre çekirdeğidir. Çekirdekte kromatin yoğunlaşır, DNA parçalanır. Bu DNA parçaları hücre zarı ile kaplıdır (apoptotik cisimcikler), ortamdan çevredeki hücrelerce fagositozla uzaklaştırılırlar. Apoptozis sırasında hücre içeriği ortama çıkmadığından inflamatuvar (iltihabi = yangılı)) bir yanıt gelişmez. Apoptozun aşırı olduğu durumlarda ortamdaki makrofajlar apoptotik cisimcikleri yeterli fagositozla temizleyemezlerse, bunların içeriği değişerek ikincil nekroza uğrayıp, inflamasyona (iltihaba = yangıya) yol açabilirler
Programlanmış hücre ölümü, embriyogenezis, organ gelişip sonlanması (örnekse, timus), immünolojik tepkimeler ile farklılaşıp olgunlaşmış hücrelerin yaşam sürelerinin sonlanması gibi bir çok fizyolojik olayda yer almaktadır. Ayrıca değişik hücre tiplerinde farklı çevresel uyarılar apoptozisi başlatabilir. Hemen hemen tüm hücrelerde iyonizan radyasyon, inflamatuvar sitokinler, immunoregülatuvar sitokinler, oksidatif stres, redoks potansiyelinde değişiklikler, büyüme faktörleri ya da trofik faktörlerin ortamdan kaybolması, mekanik stres apoptozisi başlatabilmektedir.
Apoptozis dölüt’te (foetus) normal doku gelişiminin temel özelliğidir. Normal erişkin dokularında ise hücre büyümesi ile apoptozis bir denge içindedir. Bu dengenin biri çıkarına bozulması çeşitli arızalara yol açmaktadır. Genetik hücre ölüm programının hatalı yorumu ya da apoptotik hücre ölüm programının eksik uygulanması, çeşitli karsinom, otoimmün hastalıklar ile viral infeksiyonların patogenezinde rol oynamaktadır.
Evrim sürecinde, programlanmış hücre ölümünün, böceklerden memelilerin evrimine kadar, korunmuş olan genlerle ortak bir yolla düzenlendiği belirlenmiştir. Apoptozis, aktif enerji gerektiren bir süreçtir. Apoptozis sırasında çeşitli genlerin kodladığı bazı proteinler hücre içinde etkin ya da etkin olmayan hale gelirler. Bugüne kadar saptanmış en az 30 protein ile bir o kadar da apoptoziste olası rolü düşünülen protein vardır.
- – - – - – - – - – - – - – - – - – - – - – - – - – - – - – - – -
[*] Apoptozisi Nörolog Rita Levi-Montalcini, II Dünya Savaşı yıllarında bulmuştur.
———————————————–
İlgili Makaleler :
Arş.Gör.Dr.A. Meltem YALINAY ÇIRAK, Prof.Dr.Turgut İMİR : Apoptozis. Turkiye Klinikleri J Med Sci 1995, 15:319-326.
Dr. Hakan Kültürsay, Dr. Meral Kayıkçıoğlu : Apoptozis ve Kardiyovasküler Hastalıklar. Anadolu Kardiyol Derg 2002;4: 323-329,
Alles A, Alley K, Barrett JC et al. : Apoptosis: a general comment. FASEB J 1991; 5: 2127-8.
Kerr JFR, Wyllie AH, Currie AR. : Apoptosis: a basic biological phenomenon with wide-ranging implications in tissue kinetics. Br J Cancer 1972; 26: 239-57.
