Beş tane olan zeka bileşenlerinden biri olan Usavurmanın, iki alt bölümü olduğunu da biliyoruz. Bunlar analiz (çözümleme) ile sentez (bireşim) yetileri olup “usavurmanın yöntemleri” biçiminde de adlandırılabilir. Bütünüyle Usavurma, çok önemli bir zeka bileşeni olup, insan zekasının çıkarsama işlemini gerçekleştiren bölümüdür. Beynin hangi bölgesi ya da bölgelerinin bir ürünü olduğu, ne yazık ki bu gün için bilinemiyor.
Bunun değişik dillerdeki karşılıkları şöyledir :
İngilizce: reasoning
Fransızca: raisonnement
Almanca: Vernunftschluss
İtalyanca: ragionamento
Osmanlıca: muhâkeme, istidlâl, istidlâl-i tâlilî, fikr-ü nazar, kıyâs-ı aklî, huccet, kıyâs, nazar, delil, fikir.
Öz Türkçe : Usavurma, Uslamlama. Akıl yürütme.
Genel bir tanım olarak, “Bilinen ya da doğru olarak kabul edilen belli önermelerden başka önermeler çıkarma” diyebiliriz.
Türlü bilimlerde türlü usavurma yolları ile uygulamaları, her birinin de kendine özgü yöntemleri vardır; ama hepsi iki temel yönteme indirgenebilir : Tümdengelim ile Tümevarım. Tümdengelimli bir usavurmada çıkarım zorunludur (kesin); Tümevarımlı usavurmada olasılı ya da yanlış olabilir.
Ussal yargıların mantıksal dizimi de diyebileceğimiz usavurma, çıkarsama ile bunun anlamdaşı olan çıkarım deyimleri ile de yakın anlamlıdır. Bilinen önermelerden bilinmeyen önermeleri çıkarmayı dile getirir. Mantık ise, bu uslamlamanın bilimidir. Bir önermenin doğru olup olmadığı, mantığın değil, o önermenin ilgili olduğu bilimin işidir. Mantık bir önermenin doğru olup olmadığını bilemez; yalnızca “A önermesi doğruysa B önermesi de doğru olmalıdır”, der. Aristoteles’in tasım öğretisi böyle bir uslamlamadır. Uslamlama, tümdengelim ile tümevarım yöntemleriyle yapılır. Uslamlamanın büyük değeri, yeni bilgiler vermesi, bilgilenme sürecinin kuram ile varsayım gibi yüksek biçimlerini oluşturmasıdır.
Hegel uslamlamayı küçümseyerek, “keyfe göre konulan önermelerden, keyfe göre sonuçlar çıkarma” olarak tanımlar, bunun yerine eytişimsel (diyalektik) yöntemi koyar.
Usavurmanın yöntemleri olarak, tümdengelim ile tümevarım’ ı ele alacak olursak :
Tümevarım, tümdengelimin aksine, özel bir önermeden genel bir önermeye gidişi sağlayan düşünce biçimidir.Örnekse; uçurumdan düşen ilk koyun öldü. Uçurumdan düşen ikinci koyun öldü. Uçurumdan düşen üçüncü koyun öldü. Uçurumdan düşen son koyun da öldü. O halde uçurumdan düşen koyun ölür.
Tümevarım daha çok gözleme ve deneye dayanır ve bu özelliğinden dolayı daha çok fen bilimlerinde kullanılır. Bir deney ortamı oluşturmayı ve bunu denetlemeyi önererek çeşitli çıkarımlarda bulunmayı öneren ilk kişi İbn Heysem’dir fakat Sir Francis Bacon ilk deneyi yapan, modern bilimi kuran kişi olarak bilinmektedir.
Matematiksel tümevarım bir önermenin, genellikle tüm doğal sayılar için, ya da bazen sonsuz bir sıranın tüm elemanları için, doğru olduğunu göstermek üzere kullanılan bir matematiksel tanıtlama yöntemidir. Matematiksel mantık ile bilgisayar bilimlerinde kullanılan daha genel bir tanıtlama biçimi değerlendirilebilen (hesaplanabilen) ifadelerin (dil için geçerli sözdizimlerinin) denk olduğunu gösterir. Buna yapısal tümevarım denir.
Matematiksel tümevarımın en basit, en sık kullanılan şekli bir önermenin tüm doğal sayılar n için doğru olduğunu göstererek, iki adımda gerçekleştirilir:
● Önermenin n = 0 için doğru olduğunu göstermek
● Önerme n = m için doğru ise, aynı önermenin n = m + 1 için de doğru olacağını göstermek
Bu iki adımın neden yeterli olduğunu anlamak için domino etkisi örneğini göz önünde bulundurmak yeterli olacaktır. Ard arda dikine dizilmiş olan bir domino taşları sırası var. Burada :
● ilk domino taşını devirmek mümkün ise ;
● bir domino taşı devrildiğinde komşu taş da devriliyorsa, aynı biçimde dizilmiş olan, sıranın sonuna kadar olan bütün domino taşlarının devrileceği sonucuna varılabilir.
Matematiksel tümevarım, kümeler için öngörülen İyi-sıralılık ilkesine denktir.
Kesin sonuç veren akıl yürütmeye çıkarım, Tümdengelim (deduction) denir. Bu yönteme göre, doğanın araştırılması önce gözlemlerden genel prensiplerin çıkarılması (tümevarım), daha sonra genel prensiplere dayanarak gözlemlerin açıklanması (tümdengelim) aşamalarını içermektedir.
Tümdengelim, tümelden tikeli, genelden özeli çıkaran uslamlama yöntemidir. Tümdengelim, doğru olan ya da doğru olduğu sanılan önermelerden zorunlu olarak çıkan yeni önermeler türetir. Öncüller doğruysa sonuç da mantıksal bir zorunlulukla doğrudur.
Zihnin yasalardan, kurallara örneklere, olaylara inerek yeni bir yargıda bulunmasıdır. Tümevarımın tersine, genel ilkelerden özel durumlara inen bir akıl yürütme biçimidir. Burada herhangi bir genelleme (yasa, kural) ele alınır, sonra bundan yola çıkarak özele (olaya, örneğe) inilerek, yeni bir yargıya varılır. Tümdengelim, bir ya da birden çok öncülden mantık yasalarına göre, bir sonuçlama (netice) ispatlayış ya da çıkarsayış işlemidir.
Tümdengelimle varılan bir sonuç, bir önermeler zinciridir ki, burada, önermelerin mantık yasalarıyla doğrudan doğruya çıkarılan, bir öncül ya da bir önermedir. Tümdengelimle varılan bir sonuçlamada, sonuçlar öncüllerde saklıdır, mantıksal analiz yöntemleriyle çıkarsanmaları gerekir. Tümdengelimin temelinde “bütün için doğru olan, parçaları için de doğrudur” ilkesi yatar.